کشاورزی شهری

کشاورزی در حاشیه های شهری و یا مناطق اطراف شهری به عنوان بخشی از تعریف کشاورزی شهری آورده شده است. اما آنچه که مهم است این است که با توجه به الگوی فن تونن و به طور طبیعی کشاورزی در پهنه های شهری پر تراکم اتفاق نمی افتد زیرا در آنجا ارزش زمین بالاست. نرخ بالای اجاره بها در پیرامون مرکز شهر کشاورزی در مراکز را دشوار می کند زیرا کشاورزی باید با سایر فعالیت ها مانند تجارت که برای همان فضا پول بیشتری می پردازد، رقابت کند و در نتیجه کشاورزان شهری اغلب مجبورند در فضاهای کوچک یا بی استفاده مانند فضاهای باریک میانی، حیاط های پشتی و حتی فاصله بین دیوارها کار کنند.

 به طور کلی کشاورزی شهری می تواند دو هدف را تحقق بخشد:

• تولید درآمد یا غذا هم در جهت امرار معاش و هم در جهت تفریح و سرگرمی
• به عنوان مکمل درآمدها به ویژه در هنگام پرورش محصولات با ارزشی مانند گل و سبزیجات

 کشاورزی شهری می تواند مرایا و معایبی نیز به دنبال داشته باشد:

از طرفی موانعی نیز بر سر راه کشاورزی شهری موجود است:

• بی ثباتی در اجاره یا تصرف زمین
• کمبود فضای قابل دسترسی

با این وجود کشاورزی شهری در بر گیرنده نوعی تناقض است و اگرچه مزایای بسیاری را برای محیط های شهری و مردمی که در آن زندگی می کنند به همراه دارد، اما نشانه ای از بحران نیز هست. بیشتر کشاورزان شهری این حرفه را حرفه ای موقت و پیچیده به دلیل مالکیت نا مطمئن زمین های خالی یا زمین هایی که متعلق به دولت است می پندارند. اما به طور معمول در کشورهای ثروتمند کشاورزی شهری به عنوان نوعی تفریح انجام می شود که در عین حال می تواند سلامتی و گاهی نیز نیازهای اقتصادی را تامین کند.

بحث دیگر باغ های اشتراکی است که رشد جنبش زیست محیطی ایده باغ های اشتراکی را تقویت کرد و این امکان را فراهم کرد تا شهرنشینان با طبیعت تماس بر قرار کنند و آن‌ها را برای تامین و کشت مواد غذایی به صورت ارگانیک توانمند سازد.

تاریخ شهر و شهرسازی ایران قبل از اسلام

مادها

شهرهایی که در دوره ماد ساخته می شدند بیشتر جنبه اداری – سیاسی داشته اند.

هخامنشیان

پادشاهان هخامنشی سرزمین های پهناوری را فتح کردند. کوروش برای حفاظت از مرز ها شهرها و مراکزی را پی افکند و سراسر { بین النهرین، سوریه، فنیقیه و فلسطین } را فتح کرد.

داریوش برای اداره سرزمین های تحت تصرف اصلاحاتی در اقتصاد و تشکیلات اداری به وجود آورد. از جمله اقدامات داریوش:

• تعیین پیمانه ای واحد برای خراج
• ضرب سکه ((دریک)) برای تسهیل تجارت و وصول مالیات ها

با وجود رواج پول و سکه، مبادله کالا به کالا همچنان رواج دارد.

اسکندر برای اداره سرزمین های تصرفی از نیروهای محلی بهره می گرفت، شهربان های پیشین را در مناصب خود ابقا می کرد. رفتار او با ایرانیان یادآور رفتار کوروش با ملل مغلوب بود. اسکندر برای کنترل سرزمین های مفتوحه، تعدادی شهر بنا کرد (بنای هفتاد شهر را به او نسبت می دهند).

سلوکیان

سلوکیان سیاست تسامح اسکندر نسبت به اقوام و ملت ها را ادامه ندادند و برای اداره کشور، شبکه ای از شهرهای تازه احداث در نقاط مهم و در مجاورت راه های حیاتی به وجود آوردند. از جمله شهرها:

شهرسازی و شهرنشینی دوره سلکویان تحت تاثیر دو عامل عمده بود:

۱٫ ضرورت حفظ سرزمین های پهناور تحت سلطه و نحوه انتظام و اداره امور کشوری و لشکری

۲٫ توسعه بازرگانی و صنعت

پارتیان

تحولات اقتصادی و اجتماعی کشور نسبت به عهد سلوکیان از آهنگی آهسته و تدریجی برخوردار شد. در این زمان بنیان اقتصادی کشور بر پایه ۱٫ کشاورزی ۲٫ بازرگانی استوار بود. در این دوره فعالیت هایی برای حل مشکل آب در زمینه کشاورزی صورت گرفت از جمله: حفر قنات و بهره برداری از آب های زیر زمینی

ساسانیان

سیستم اخذ مالیات ساسانیان دارای نقایصی بود که موجب شکل گیری جنبش‌های اعتراضی گردید. از جمله اصلاحات مزدک در زمینه مالکیت است. در این دوره در پی رونق تجارت شاهد گسترش روابط پولی، اعتباری و بانکی هستیم. برای مثال برات در دوره ساسانی به صورت سند مالکیت در آمد و به طور رسم پذیرفته شد.در عهد ساسانیان شکل گیری طبقه جدیدی موسوم به دبیران را شاهد هستیم که جایگاه آنها در شهر است.

به سوی پارادایم برنامه ریزی راهبردی 

نظری به تحولات نظریه های شهرسازی

دانش برنامه ریزی شهری در اوایل قرن بیستم در انگلستان و ایالات متحده آمریکا پا گرفت که اولین نظریه پرداز آن پاتریک گدس و لوییس مامفورد بودند که با استفاده از اصول بوم شناسی و زیست شناسی نظریه ارگانیستی در شهرسازی را مطرح ساختند که تحت تأثیر شرایط آن زمان با نظریه کارکردگرایی شهرسازی مدرن در هم آمیخت و به عنوان الگوی برنامه ریزی جامع عقلانی در سراسر جهان به کارگرفته شد و تا دهه ۱۹۶۰ در خاستگاه خود دوام آورد.

به دنبال این تحولات بنیادین به تدریج در طول چند دهه اخیر مجموعه ای از نظریه ها، دیدگاه ها و… در برنامه ریزی و مدیریت شهری جهان مطرح شده است که اهم آن ها عبارت اند از:

• برنامه ریزی گام به گام (ایالات متحده- لیندبلوم- ۱۹۶۵)
• برنامه ریزی حمایتی (ایالات متحده- داویدف- ۱۹۶۵)
• برنامه ریزی عدالت خواه (ایالات متحده- ۱۹۶۵)
• برنامه ریزی سیستمی (انگلستان- ۱۹۶۸-۱۹۶۵)
• برنامه ریزی راهبردی (ایالات متحده- دهه ۱۹۶۰)
• برنامه ریزی فرآیندی (انگلستان- فالودی- ۱۹۷۳)
• برنامه ریزی پاسخگو (انگلستان- مک کونل- ۱۹۸۱)
• برنامه ریزی دموکراتیک (ایالات متحده- فین اشتاین- ۱۹۸۵)
• برنامه ریزی مشارکتی (بریتانیا- هیلی- ۱۹۹۰)

مفهوم شهرگرایی

 شهرگرایی را می توان از شیوه زندگی ساکنان شهر تشخیص داد. میزان جمعیت، تراکم جمعیت و ناهمگنی جمعیت در یک حوزه شهری، در روابط میان افراد و افزایش شرایط تفکیک مردم مؤثر است و در نهایت به « جدایی گزینی» گروه های مردم در شهر می انجامد. این تفسیر از شهرگرایی، به تعریف لوییز ورث که شهر را به عنوان محل شیوه زندگی خاص می شناسد بسیار نزدیک است.

 می توان گفت شهرگرایی، با تغییراتی در ارزش ها، رسوم اخلاقی، آداب و رسوم و رفتارهای جمعیتی همراه است. این مفهوم از شهرگرایی، در تحقیقات روانشناسی اجتماعی مردم شهر اعتبار بسیار دارد.

 به طور کلی، شهرگرایی در مفهوم وسیع آن، به همه ویژگی های سیاسی، اقتصادی و اجتماعی شیوه زندگی شهری اطلاق می شود و برخلاف شهرنشینی، یک فرایند رشد شهری نیست، بلکه مرحله نهایی و نتیجه شهرنشینی محسوب می شود.

 پنج ویژگی شهرگرایی عبارت است از

۱ـ قراردادهای الزام آور اجتماعی

۲ـ سهل گیری

۳ـ بیگانگی

۴ـ گمنامی

۵ ـ رفتار منحرفانه

منطقه بندی در شهر

کنترل شکل شهر و ارتباط بین کاربری اراضی که در نتیجه شهرهای کارآمد و زیبا شکل خواهد گرفت.

• ارتقای سلامتی و رفاه اجتماعی با تضمین فضای مناسب برای کاربری ها و امکانات رفاهی مورد نیاز
• ارتقای استراتژی توسعه با برنامه ریزی کاربری اراضی شهری
• تجزیه و تحلیل تضادها و به حداقل رساندن آن‌ها از طریق فرآیند تصمیم سازی
• استفاده درست از زمین، حفظ تجانس، سازگاری کاربری ها و حفظ اراضی برای نیازهای آینده
• مهم ترین وسیله برای اجرای طرح های جامع شهری و سازماندهی به نظام کاربری زمین در شهر و پیرامون آن
• حفظ منافع عمومی، کاهش نابرابری‌ ها، توسعه خدمات و تسهیلات عمومی، بهسازی محیط زیست و اعتلای کیفیت فضاها و سیمای شهر

 اهداف منطقه بندی

• کاهش تراکم در خیابان ها
• تضمین ایمنی از آتش سوزی، وحشت و دیگر مخاطرات
• ارتقا و بهبود بهداشت و رفاه اجتماعی عمومی
• تهیه هوا و روشنایی کافی و مناسب
• جلوگیری از تراکم بیش از حد جمعیت در اراضی شهری
• تسهیل تهیه کافی حمل و نقل، آب، فاضلاب، مدارس، پارک ها و دیگر نیازمندی های عمومی

 مزیت های منطقه بندی

• کاهش خطر آتش سوزی
• تحت کنترل درآمدن توسعه آتی شهر
• آماده­ سازی عناصری از قبیل پارک ها، زمین بازی، سینما، مراکز خرید، مدارس و… جهت ارتقا مطلوبیت عمومی
• ایجاد محیطی آرام، فضای باز و سالم و ارتقا سلامتی جامعه (ممانعت از استقرار صنایع مزاحم در منطقه مسکونی)
• توزیع متناسب جمعیت
• خدمات بهینه عمومی (استفاده اقتصادی متنوع از خدمات بهینه همانند آب، دفع فاضلاب، تلفن و…)

انواع منطقه بندی

با توجه به اهداف تقسیم زمین، منطقه بندی به انواع گوناگون طبقه بندی شده است:

اقتصاد شهری چیست؟

اقتصاد شهری یکی از رشته های تخصصی اقتصاد است که در آن اقتصاددانان سعی می کنند با استفاده از ابزارهای اقتصادی، مسایل و مشکلات یک منطقه شهری را مورد بررسی و ارزیابی قرار دهند. با وجود این که بعضی از مسایل و مشکلات شهری مانند جنایت، فقر، آلودگی محیط و مسکن، قرن هاست که در اجتماع شهری وجود داشته و با این که تمام این مسایل جنبه اقتصادی هم دارد، فقط در چند دهه اخیر و بعد از رشد سریع شهرنشینی است که اقتصاددانان به بررسی آن ها پرداخته اند. قبل از سال ۱۹۶۰، مسایل شهری توسط جغرافیدانان و برنامه ریزان شهری و جامعه شناسان بررسی می شده است.

 در اقتصاد شهری سعی بر آن است که مسایل مربوط به تخصیص عوامل تولید و توزیع درآمد واقعی در داخل و بین مناطق شهری به طور علمی، توضیح داده شود. به عبارت دیگر، چگونگی تولید و توزیع کالاها و خدمات، نه تنها در داخل یک شهر، بلکه بین شهرها بررسی می شوند.

 نظریه های اقتصاد خرد و کلان، هر دو برای حل و فصل مسایل و مشکلات شهری مورد استفاده قرار می گیرند. اقتصاد کلان مسایلی مانند درآمد، تورم، بیکاری، هزینه های دولتی و صادرات و واردات را در سطح شهری توضیح می دهد؛ در صورتی که اقتصاد خرد مسایل واحدهای کوچک مثل کارخانه و خانوار را بررسی می کند. اگر چه شناخت نظریه های اقتصاد خردو کلان برای توضیح مسایل و حقایق شهری پایه و اساس است، ولی دامنه استفاده از این نظریه ها برای توضیح حقایق شهری محدود است.

  باید به این نکته توجه کرد که در علم اقتصاد شهری کوشش بر آن است که برای توضیح مسایل شهری، ابزارهای اقتصادی به کار گرفته شود؛ نه این که شهر را در مطالعات اقتصادی وارد کنند. نکته قابل ذکر دیگر این است که اقتصاد شهری برخلاف علم اقتصاد مجرد، به کارگر صرفاً به عنوان یک عامل تولید نگاه نمی کند، بلکه او را به عنوان یک مصرف کننده، یک رأی دهنده در جامعه شهری فردی، که موجب شلوغی و آلودی محیط می شود و بالاخره فردی که درگیر مسایل و مشکلات شهری است می نگرد.

ساختار فضایی شهر ایرانی

اگر بخواهیم عناصر کالبدی شهرهای ایرانی را در طول تاریخ تقسیم بندی کنیم می توان آن ها را بر اساس کارکرد غالبی که داشتند در ۳ گروه قرار داد:

1. عناصر حکومتی نظامی

• قلعه: قلعه بیشتر کاربرد نظامی و دفاعی داشته اما ارگ قلعه ای بوده که افزون بر دارا بودن جنبه دفاعی، مکان استقرار حاکم یا پادشاه نیز بوده.
• ارگ: قلعه های بزرگ و مهمی که مکان سکونت امیران و پادشاهان بودند. به طور معمول درون باروی شهر ساخته می شد و تنها عنصر کالبدی در شهرهای ایرانی است که در روستا موجود نبوده.
• برج: از نظر کارکردی به ۲ گروه تقسیم می گردند:
• برج های نظامی: ساختمان هایی بلند، باریک و استوانه ای یا چند پهلو، برای دیده بانی و دفاع. کاربرد برج به عنوان عنصری استحکامی و دفاعی به دوران شکل گیری سکونت در فلات ایران باز می گردد. شکل برج ها به فراخور زمان تغییر می کرد. پس از رواج استفاده از منجنیق در جنگ ها برای استحکام بیشتر برج ها، شکل مستطیل مقطع برج ها به شکل دایره تغییر یافت. برای دفاع بهتر ساخت برج های کنگره دار نیز به تدریج رواج یافت. مستحکم ترین برج های ایران در دوره اسلامی را می توان در قلعه های اسماعیلیه دید.
• برج های غیر نظامی: شماری از میل ها برای بر افروختن آتش بر فراز آن ها و راهنمایی گمشدگان، برای دیده بانی و مراقبت در دو سوی درب ورودی، نامیدن کبوترخانه ها به برج کبوتر، شهرت برخی از مقبره ها به میل یا برج
• بارو: پیشینه ساخت بارو را می توان تا آغاز سکونت انسان ردیابی نمود. شکل بارو همگام با پیشرفت سلاح های تهاجمی و تدافعی تکامل یافت. پس از ایجاد شاهنشاهی در ایران استحکامات بیشتر برای محافظت از ارگ ها ساخته می شد. شهر و باروی آن را تا جای ممکن روی ارتفاعات می ساختند تا هم از خطر حمله مهاجمان بیشتر در امان باشد و هم برای دشمن بردن ادوات محاصره ای به پای دیوار دشوار باشد. در برخی شهرها مانند هرات روبروی باروها دیواره هایی به نام فصیل قرار می گرفت تا رسیدن دشمن به بارو سخت تر شود.
• دروازه: نقش مفصل میان درون و بیرون شهر یا محله را بازی می کرد از دروازه های شهر برای کنترل رفت و آمد و گرفتن عوارض نیز استفاده می شد. در برابر دروازه و خارج از بارو در صورت نبود میدان در ورودی شهرها، خرید و فروش اجناس ارزان قیمت روستاییان صورت می گرفت.

عناصر محله ای – سکونتی

اهالی هر محله بیش از آن که با محله های دیگر پیوند داشته باشند با روستا و قبیله ای که بدان متعلق بودند، رابطه داشتند. محله ها هر چند ارتباط اقتصادی محدودی با هم داشتند اما جلوه گاه تضادها و پراکندگی های قومی و مذهبی بودند. اوج این اختلاف ها را می توان در دوره صفویان و درگیری های حیدری و نعمتی دید. اختلاف های قومی و مذهبی میان محله ها در شهر نمود کالبدی می یافت و محله ها به صورت واحدهایی منزوی از هم شکل می گرفتند.

شهر و شهرسازی دوران صفویان

نسل صفویان به شیخ صفی الدین می رسد. گفته می شود سلطان حیدر پدر شاه اسماعیل صفوی در شهر “آمد” در ترکیه امروزی به دنیا آمد و در واقع بنیان سلسله صفوی در این شهر نهاده شده است.

مفاهیم پایه در برنامه ریزی راهبردی

جایگاه تصمیم سازی و تصمیم گیری در فرآیند برنامه ریزی راهبردی

مفاهیم کلیدی در فرآیند تصمیم­ سازی به سه بخش تدوین اهداف، راهبرد و سیاست تقسیم می شود:

تدوین اهداف

اهداف کلان : اساساً کلی و بسیار مجردند و می توان آن ها را در مقولات کلی مثل اجتماعی، اقتصادی، زیبایی شناختی و… جای داد.

اهداف خرد (عملیاتی): قابلیت اجرا در غالب طرح های عملیاتی را داشته و فاقد توصیفات تفصیلی کمی هستند.

اهداف مشخص: به صورتی دقیق زمان و مکان انجام یک اقدام را مشخص می کنند.

راهبردها

آن دسته از تصمیمات هستند که اهداف یک برنامه یا طرح را هماهنگ نموده و راه های اصلی وصول به آن را تعیین می نمایند.

سیاست ها

در یک سطح پایین تر از راهبردها قرار می گیرند و هدایت کننده تصمیمات اجرایی و اقدامات کوتاه مدت هستند.

جایگاه کاربری زمین در برنامه ریزی راهبردی

برنامه ریزی کاربری زمین از طریق اثرگذاری بر تصمیمات عمومی و خصوصی و هدایت نحوه استفاده بهینه از اراضی شهری، نقش اساسی در تعیین الگوی توسعه و عمران شهر و دستیابی به اهداف توسعه پایدار و اعتلای کیفیت محیط شهر و حومه به عهده دارد. بر اساس این ملاحظات در الگوی برنامه ریزی ساختاری راهبردی ، هدف نهایی برنامه ریزی کاربری زمین ایجاد نوعی تعادل اکولوژیک و عدالت اجتماعی در روند توسعه و عمران شهر است.

موضوعات جدید در برنامه ریزی کاربری زمین

در طرح های ساختاری راهبردی، رویکرد نوینی هم به موضوعات جدید مثل برنامه ریزی فراغت و تفریح و هم تغییر کیفیت نگرش به موضوعات پیشین مثل کیفیت کاربری مسکونی و کیفیت فضاها و راه های شهری شده است. مانند:

• ابعاد اجتماعی مسکن و کیفیت محیط مسکونی
• ساماندهی فضاهای گذران فراغت و تفریح
• توسعه پایدار شهری و حفاظت از محیط
• توسعه و ساماندهی فضاهای باز و سبز
• گسترش و ساماندهی فضاهای پیاده و حرکت
• ساماندهی عوامل بصری و عناصر طراحی فضاهای شهری
• تأمین و هدایت مشارکت مردم در برنامه‌ریزی و مدیریت
• مکان‌یابی و ساماندهی صنایع و خدمات شهری

بررسی و ارزیابی برنامه ریزی جامع تفصیلی

ویژگی های برنامه ریزی جامع

• مبتنی بر مبانی مدرنیته یعنی: خردگرایی علمی، تمامیت گرایی و اعتقاد به پیشرفت
• گرایش به اندیشه های کالبدی و هندسی در شهرسازی
• تعیین اهداف و مقاصد برنامه ریزی از قبل و توسط نمایندگان سیاسی
• جمع آوری و تبیین اطلاعات علمی مورد نیاز طبق موازین عقلی و علمی
• قاطعیت در بیان جزئیات
• خصلتی آمرانه و دستوری دارد و به گسترش بوروکراسی می انجامد
• برنامه ریزان و نیز مردم نقش موثری در تصمیم گیری و اجرا ندارند
• تاکید بر جنبه های کالبدی و اقتصادی و بی اعتنایی به کیفیات اجتماعی
• بیشتر جنبه آرمانی و انتزاعی دارد و با امکانات اجرایی منطبق نیست
• داشتن صفت برنامه ریزی نقشه آبی (به زعم فالودی) که بیانگر خصلت اوزالیدی است که شامل برنامه ریزی کامل و تفصیلی است.

مشکلات نظری طرح های جامع شهری

• عدم توجه کافی به ماهیت پیچیده و پویای شهر
• سردرگمی دانش شهرسازی میان رشته های مختلف
• تقلیل برنامه ریزی شهری به برنامه ریزی کالبدی و عدم توجه به طراحی شهری
• عدم توجه به روندهای تصمیم سازی و تعیین اهداف و سیاست ها
• عدم توجه کافی به اهداف کیفی، عدالت اجتماعی و ارزش های بومی محلی

مشکلات اجرایی و مدیریتی طرح های جامع شهری

• بی بهره بودن از قابلیت تحقق پذیری و انطباق پذیری
• عدم مشارکت شهروندان و گروه های ذینفع در روند تصمیم سازی و تصمیم گیری
• تبدیل فرآیند توسعه و عمران شهری به مجموعه از رویه های اداری و مقررات خشک و رسمی
• عدم توجه کافی به امکانات اجرایی
• عدم پیش بینی اهرم های نظارت، پیگیری و اصلاح
• عدم استفاده از امکانات مردمی و محلی در اجرا و مدیریت.