طبقه بندی نظریه ها و تئوری های برنامه ریزی شهری

۱-تئوری ماهوی (محتوایی)

این تئوری برای برنامه ریزی شهری است یعنی تئوری است که از خارج به کمک برنامه ریزی می آیند (شاخه های برنامه ریزی شهری)

هدف تئوری ماهوی (محتوایی) تفسیر فراورده کار است. این تئوری به ماهیت پدیده‌هایی که برنامه ریزان شهری با آن ها روبرو هستند می پردازد. این تئوری ها کمک می کنند تا بدانیم شهر چیست؟ پدیده‌های اجتماعی و اقتصادی که در شهر در حال جوشش و کنش هستند ، چگونه اند؟ شهر از چه اجزاء و عواملی تشکیل شده است؟ در این تئوری ، شهر از دیدگاه های مختلف قابل تعریف است.

۲-تئوری رویه ای

هدف تئوری رویه ای وصف نمودن و توضیح این «فرایند» است. از این رو یک تئوری رویه ای مناسب باید قادر به تمایز و تفاوت گذاشتن بین نتایج و محصولاتی که از فراین های مختلف نشأت می گیرد ، باشد. این نوع تئوری خود به عنوان تئوری برنامه ریزی مطرح است زیرا برنامه ریزی خود دارای هویتی مستقل است. در این تئوری از رویه و روش تولید طرح سخن به میان می آید.

۳-تئوری اثباتی (تبیینی)

بیان علمی بین پدیده هاست و تئوری های رویه ای و محتوایی را در بر دارد. هدف تئوری اثباتی ، فراهم ساختن پایه های دانش معرفتی است که از داده هایی مبری از ارزش داوری، شکل گرفته و طراح را در جهت دستیابی به هدف یا مجموعه ای از اهداف خاص در پروژه ای معین یاری می رساند. تئوری اثباتی با «وصف» ، «تفسیر» و «پیش بینی» رویدادها در جهان سر و کار دارد. در واقع ، تئوری اثباتی از طریق ساختارهای مفهومی اش به مشاهدات ما از رویدادها نظم بخشیده ، از آن طریق امکان تفسیرشان را فراهم می آورد. عناصر جهان به صورت «الگویی» حادث می شوند. برخی از این الگوها ثابت هستند ، برخی با درجه بالایی از نظم رخ می دهند ، و برخی دیگر به شکل تصادفی واقع می گردند. توانایی در پیش بینی نمودن الگوهای مزبور ، نقشی محوری و «وجودی» برای انسان دارد چرا که چنین شناختی مبنای اعمال و اقدامات وی قرار می گیرند.

۴-تئوری هنجاری

بیشتر جنبه های اخلاقی و ارزشی را مطرح می کنند. (چگونه باشد بهتر است؟) مقایسه ای میان وضع موجود و مطلوب انجام می دهد (به چه طریقی؟ چه باید کرد؟) این تئوری بیشتر به سمت مسائل سیاسی ، اخلاقی و ارزشی تمایل دارد و در برابر سرمایه داری مقاومت می کند.

تئوری های هنجاری ، تئوری هایی هستند که ضمن ابتناء بر فهم ساز و کار جهان کانون اصلی توجه شان بر تمیز خوب از بد ، درست از غلط و مطلوب و نامطلوب قرار دارد. تئوری های هنجاری خود بر اساس تئوری های اثباتی (تبیینی) ساخته می شوند.

برنامه ریزی کاربری اراضی شهری (land use planning)

برنامه ریزی کاربری اراضی شهری به عنوان هسته و مهم ترین بخش از برنامه ریزی شهری همواره موضوع اصلی مباحث شهرسازی بوده است از این رو آشنایی با این مفهوم به منزله آشنایی با بخش مهمی از دانش برنامه ریزی شهری تلقی می گردد. پیش از آشنایی با مفهوم برنامه ریزی کاربری اراضی شهری به عنوان هسته اصلی برنامه ریزی شهری ، لازم است به تعریف زمین و کاربری زمین بپردازیم :

زمین به عنوان نوعی دارایی که در چارچوب مالکیت خصوصی ، کالا قلمداد می شود و برای کسب منفعت و درآمد شخصی قابل تملک و خرید و فروش نیست .

ایجاد توازن بین این دو مفهوم که همیشه موضوع اقتصاد سیاسی بوده اما اخیراً موضوع توسعه پایدار به شمار می رود ، کار ساده‌ای  نیست . نوع استفاده از زمین شهری نیز با توجه به منافع عمومی و مالکیت خصوصی ، محدودیت‌ها و مغایرت‌هایی اساسی دارد . آگاهی از این تضاد منافع ( تضاد منافع خصوصی در مقابل مقتضیات عمومی و همچنین تضاد میان منافع اقتصادی در مقابل منابع طبیعی )، ضرورت و اهمیت برنامه ریزی کاربری زمین را مشخص می‌سازد . این تضاد گاهی بین دو نوع کاربری مفید عمومی نیز بروز می‌کند . بنابراین برنامه ریزی موثر کاربری زمین به ندرت یک تحقیق یا طراحی محض و یا یک عمل سیاسی محسوب می‌شود؛ بلکه بیشتر ، ترکیبی از این سه با یکدیگر به شمار می رود .

مفهوم کاربری زمین شهری

نحوه استفاده از زمین شهری ، برای فعالیت های مختلف خدماتی ، مسکونی ، فعالیت ها و ارتباطات و … را مشخص می‌نمایند . به طور خلاصه نحوه استفاده از زمین و کارکردی که به آن تعلق می‌گیرد را کاربری زمین یا (land use) می گویند .

تعریف شهر و منشأ پیدایش شهر

بدلیل ماهیت مبهم و پیچیده شهر تا کنون تعاریف بسیار زیادی از شهر مطرح شده است.

تعریف شهر : ترکیب عوامل طبیعی ، اجتماعی و محیط های ساخته شده توسط انسان که در آن جمعیت متخصص ساکن است.

تعریف ده : واحدی جغرافیایی که مرکز تجمع انسانی با انواع گوناگون ، برمبنای تولید محصولات کشاورزی است.

مکانی برای اسکان گروهی انسان‌ها و محل فعالیت آن‌ها ، عام ترین تعریف شهر به شمار می رود.

در بسیاری از تعاریف شهر دو عامل عمده تجارت و خدمات را از ارکان اصلی شهرهای پیشرفته می دانند و جمعیت را نادیده می گیرند.

• منظور از شهر ، منطقه جغرافیایی است که دارای جمعیت مشخصی بوده و تراکم جمعیت در آن وجود داشته و افراد در آن به امور غیر کشاورزی اشتغال داشته باشند.
• شهرها مکان های تمرکز یافته ای هستند که انواع فعالیت ها و مشاغل در آن ها به صورت مراکز اجتماعی و تجاری متمرکز شده اند تا نواحی اطراف از آن بهره­ مند شوند.
• ساده­ ترین الگوی شهر که گویای تمرکز یافتگی فعالیت ، جمعیت و مشاغل است به شکل دایره ای است با هسته ­ای از فعالیت ها در مرکز، که محله های مسکونی پیرامون آن هسته را فرا گرفته اند.

به منظور تعریف شهر ، می­ توان از جنبه های مختلف آن را مورد بررسی قرار داد:

• تعریف شهر از منظر معیار کالبدی: شهر جایی است که از یک نظم در طراحی و کالبد تبعیت می کند.
• تعریف شهر از منظر تکنولوژی : معیاری است که بر اساس آن شهر را محل تبلور تکنولوژی می دانند.
• تعریف شهر از منظر اکولوژی (زیست بوم): شهر محصول تلاش انسان جهت غلبه بر محیط طبیعی است.
• تعریف شهر از منظر جامعه شناسی: شهر ، مکان کنش­ های اجتماعی در ابعاد مختلف برای گروه های اجتماعی است.

طرح جامع شهری (طرح توسعه و عمران شهر و حوزه نفوذ)

طرح جامع شهری اهداف را مشخص می­ سازد، وضعیت موجود و گرایش­ ها را تحلیل می کند و چشم­ اندازی از ویژگی های کالبدی، اجتماعی و اقتصادی جامعه را در سال های آتی مشخص می­ سازد. سیاست ها و راهنمایی ­های مورد نظر برای اجرای آن چشم انداز نیز جمع بندی می­ گردد. مهم ترین عملکرد طرح جامع شهری تهیه راهنمای با ارزشی برای تصمیم گیران بخش خصوصی و عمومی است.

در تعریف کلی، طرح جامع برنامه ­ای است که جامع ویژگی ها و دیدگاه های اقتصادی، اجتماعی، فضایی و آمایشی موضوع یا مکانی مشخص را در نظر می ­گیرد و با موضوعات متنوعی تهیه می ­گردد. مثل طرح جامع توریسم، طرح جامع حمل و نقل، طرح جامع شهری و …

تعریف شورای­ عالی شهرسازی و معماری ایران از طرح جامع شهری

طرح بلند مدتی که در آن نحوه­ی استفاده از اراضی و منطقه بندی مربوط به حوزه­ های مسکونی، صنعتی، بازرگانی، اداری و کشاورزی و تأسیسات و تجهیزات و تسهیلات شهری و نیازمندی­ های عمومی شهری، خطوط کلی ارتباطی و محل مراکز انتهای خط (پایانه) و فرودگاه ها و بنادر و سطح لازم برای ایجاد تاسیسات و تجهیزات و تسهیلات عمومی، مناطق نوسازی، بهسازی و اولویت­ های مربوط به آن ها تعیین می شود و ضوابط و مقررات مربوط به کلیه­ موارد پیش گفته و همچنین ضوابط مربوط به حفظ بنا و نماهای تاریخی و مناظر طبیعی، تهیه و تنظیم می­ گردد. طرح جامع شهری برحسب صورت قابل تجدید نظر خواهد بود.

عناصر تشکیل دهنده­ طرح جامع شهری عبارتند از:

کاربری زمین ، مسکن ، حمل و نقل، تاسیسات و تجهیزات همگانی، توسعه­ اقتصادی، حوزه­ های حساس و بحرانی، بلایای طبیعی و زمین زراعی

تعریف طرح هادی شهری

طرح هادی شهری چست؟ طرح هادی شهر عبارت از طرحی است که در آن، جهت گسترش آتی شهر و نحوه استفاده از زمین های شهری، برای عملکردهای مختلف به منظور حل مشکلات حاد و فوری شهر و ارایه راه حل های کوتاه مدت و مناسب برای شهرهایی که دارای طرح جامع نمی باشد، تهیه می شود.

این تعریفی رسمی از طرح هادی است که در ماده ۱ بند ۴ قانون تغییر نام وزارت آبادانی و مسکن، درج شده است. اما این تعریف، تا کنون مبنای عمل قرار نگرفته است و طرح ها از حالت اضطراری و جواب گویی به مسایل فوری خارج شده، به صورت یک طرح شهری مدون و مشخص برای ساماندهی فضایی شهر، در مقیاس مشخص درآمده است که افزون بر شهر، دایره مطالعات آن به روستاهای حوزه نفوذ نیز توسعه یافته است.

طرح های هادی شهر، به دلیل نقش و عملکرد وسیعی که در توسعه فیزیکی و کالبدی و ساماندهی شهرها دارند، الگوی رایج طرح های توسعه شهری به شمار می روند و جایگاهی ویژه نیز یافته اند. به جای طرح جامع برای شهرهایی که کمتر از پنجاه هزار نفر جمعیت دارند، با مباشرت و نظارت وزارت کشور، طرح هادی تدوین می شود و به مرحله اجرا در می آید.

بنابراین طرح هادی شهری ، طرحی است بلند مدت که برای یک دوره ده ساله شیوه توسعه کالبدی و فیزیکی شهر را مشخص کرده، با توجه به واقعیات و مسایل مؤثر در توسعه شهر و حوزه نفوذ آن، به تعیین حدود توسعه فیزیکی ده ساله شهرها و تهیه نقشه کاربری اراضی و شبکه معابر و هم‌چنین تدوین معیارها، سرانه‌ها، تراکم‌ها، ضوابط و مقررات ساختمانی می پردازد. به بیانی کلی تر، طرح هادی مبنای برنامه ریزی ها و اقدامات عمرانی شهرهایی است که جمعیتی کمتر از پنجاه هزار نفر دارند.

تعریف طرح هادی شهری

طرح هادی شهری چست؟ طرح هادی شهر عبارت از طرحی است که در آن، جهت گسترش آتی شهر و نحوه استفاده از زمین های شهری، برای عملکردهای مختلف به منظور حل مشکلات حاد و فوری شهر و ارایه راه حل های کوتاه مدت و مناسب برای شهرهایی که دارای طرح جامع نمی باشد، تهیه می شود.

این تعریفی رسمی از طرح هادی است که در ماده ۱ بند ۴ قانون تغییر نام وزارت آبادانی و مسکن، درج شده است. اما این تعریف، تا کنون مبنای عمل قرار نگرفته است و طرح ها از حالت اضطراری و جواب گویی به مسایل فوری خارج شده، به صورت یک طرح شهری مدون و مشخص برای ساماندهی فضایی شهر، در مقیاس مشخص درآمده است که افزون بر شهر، دایره مطالعات آن به روستاهای حوزه نفوذ نیز توسعه یافته است.

طرح های هادی شهر، به دلیل نقش و عملکرد وسیعی که در توسعه فیزیکی و کالبدی و ساماندهی شهرها دارند، الگوی رایج طرح های توسعه شهری به شمار می روند و جایگاهی ویژه نیز یافته اند. به جای طرح جامع برای شهرهایی که کمتر از پنجاه هزار نفر جمعیت دارند، با مباشرت و نظارت وزارت کشور، طرح هادی تدوین می شود و به مرحله اجرا در می آید.

بنابراین طرح هادی شهری ، طرحی است بلند مدت که برای یک دوره ده ساله شیوه توسعه کالبدی و فیزیکی شهر را مشخص کرده، با توجه به واقعیات و مسایل مؤثر در توسعه شهر و حوزه نفوذ آن، به تعیین حدود توسعه فیزیکی ده ساله شهرها و تهیه نقشه کاربری اراضی و شبکه معابر و هم‌چنین تدوین معیارها، سرانه‌ها، تراکم‌ها، ضوابط و مقررات ساختمانی می پردازد. به بیانی کلی تر، طرح هادی مبنای برنامه ریزی ها و اقدامات عمرانی شهرهایی است که جمعیتی کمتر از پنجاه هزار نفر دارند.

تعریف طرح تفصیلی

طرح تفصیلی در حقیقت، تنظیم برنامه های مفصل و انجام اقدامات جزیی در مناطق و محلات شهری و طراحی آن ها است.

در طرح تفصیلی، خدمات و فضاهای شهری با مشخص کردن جزییات قابل اجرا تعیین می شود. با استفاده از این طرح ها برنامه های مشخص کردن جزییات قابل اجرا تعیین می شود. با استفاده از این طرح ها می توان برنامه های مشخص بخش عمومی را تعیین کرد و این برنامه ها را کم کم و برحسب اولویت، در برنامه ریزی اجرایی سالیانه شهرداری منعکس نمود. طرح تفصیلی باید تداوم داشته باشد.

در بند ۳ ماده ۱ قانون تغییر نام وزرات آبادانی و مسکن به وزارت مسکن و شهرسازی مصوب ۱۶/۴ /۱۳۵۴ طرح تفصیلی چنین معرفی شده است:

طرح تفصیلی، عبارت از طرحی است که بر اساس معیارها و ضوابط کلی و طرح جامع شهر، نحوه استفاده از زمین های شهری در سطح محلات مختلف شهر و موقعیت مساحت دقیق زمین برای هر یک از آن ها، وضع دقیق و تفصیلی شبکه عبور و مرور و میزان تراکم جمعیت و تراکم ساختمانی در واحدهای شهری، اولویت های مربوط به مناطق بهسازی، نوسازی و توسعه و حل مشکلات شهری و موقعیت کلیه عوامل مختلف شهری در آن تعیین می شود و نقشه ها و مشخصات مربوط به مالکیت بر اساس مدارک ثبتی، تهیه و تنظیم می گردد.

تفاوت محتوای طرح تفصیلی با طرح جامع در جزییات است. آنچه در طرح جامع به طور کلی آمده، در طرح محتوای طرح تفصیلی با توجه به تعریفی که در قانون تغییر نام وزارت آبادانی و مسکن شده، به طور جزیی مشخص می گردد.

این طرح بر اساس معیارها و ضوابط کلی طرح جامع، چگونگی کاربری اراضی شهری در سطح محلات شهر، مساحت دقیق برای هر یک از آن ها، صورت دقیق شبکه عبور و مرور و میزان تراکم جمعیت، تراکم در واحدهای شهری، اولویت های مربوط به مناطق بهسازی و نوسازی، مراحل مشکلات توسعه شهری و موقعیت کلیه عوامل شهری را تعیین می کند.